عرفان در معارف اهل بیت (علیهم السلام)
عرفان در معارف اهل بیت (علیهم السلام)؛
(پژوهشی در استعمال و کاربرد واژگان عارف، عرفان و معرفت در ادعیه و زیارات شیعه امامیه)
بخش نخست
دعاى جوشن کبیر
این دعا در کتاب هاى بلد الامین و مصباح کفعمى آمده، از حضرت سیّد الساجدین علیه السّلام، از پدر ایشان از جدّ بزرگوارش حضرت رسول صلى اللّه علیه و آله روایت شده: این دعا را جبرئیل براى آن حضرت در یکى از جنگها فرود آورد، درحالى که زره سنگینى بر تن آن جناب بود به گونه اى که سنگینی آن بدن مبارک آن حضرت را به درد آورده بود.
جبرئیل عرضه داشت: یا محمّد پروردگارت به تو سلام می رساند و می فرماید: این جوشن (زره) را از تن خود بیرون کن و این دعا را بخوان که براى تو و امّتت موجب ایمنى است.
سپس شرحى در فضیلت این دعا ذکر فرموده که اینجا جاى بیان تمام آن نیست ولى به برخى از آن اشاره می کنیم از جمله آنکه هرکه آن را بر کفنش بنویسد، خدا به احترام آن او را به آتش نمى افکند و و هرکه آن را در اول ماه رمضان با نیّت خالص و دلى پاک بخواند، حق تعالى بهره مندى را روزى او می کند، و براى وی هفتاد هزار فرشته میآفریند که خدا را تسبیح و تقدیس کنند و ثوابش را براى او قرار دهند.
در ادامه نیز فضیلت زیادی نقل کرده تا آنکه فرمود: هرکه آن را در ماه رمضان سه بار بخواند، خدا بدن او را بر آتش جهنم حرام مى کند، و بهشت را براى او واجب میگرداند، و دو فرشته را بر او مى گمارد تا او را از گناهان حفظ کنند، و در طول زندگى خود در امان خدا باشد و در پایان روایت آمده: امام حسین علیه السّلام فرمود: پدرم على بن ابیطالب علیه السّلام به حفظ این دعا وصیّت کرد، و نیز اینکه آن را بر کفن ایشان بنیوسم و به اهل خود تعلیم دهم و آنان را به خواندنش ترغیب نمایم.
این دعا مشتمل بر هزار نام از نام هاى خدا است و اسم اعظم نیز در آن است.
مفاتیح الجنان
در این دعای عرشی و عظیم الشان در بند ۵٢ امده است:
یَا سُرُورَ الْعَارِفِینَ یَا مُنَی الْمُحِبِّینَ یَا أَنِیسَ الْمُرِیدِینَ ..،
ای شادی عارفان،ای آرزوی شیفتگان،ای همدم مریدان،...
ودر بند ۶٣ امده است:
..،،یَا مَنْ لا یَبْعُدُ عَنْ قُلُوبِ الْعَارِفِینَ یَا أَجْوَدَ الْأَجْوَدِینَ
...آنکه از دل عارفان دور نباشد ای بخشندهترین بخشندگان.
و در بند ٩٩چنین خدا را میخوانیم:
...یَا مَنْ هُوَ مُنْتَهَی هِمَمِ الْعَارِفِینَ یَا مَنْ هُوَ مُنْتَهَی طَلَبِ الطَّالِبِینَ ...
...آنکه نهایت همّت عارفان است،ای آنکه پایان جستجوی جویندگان است...
چنانچه ملاحظه نمودید خدای متعال:
شادی و سرور عارفان است؛
کسی است که از دل وقلب عارفان دور نیست؛
و غایت و انتهای همت عارفان می باشد
بخش دوم
مناجات خمس عشر
مناجات پانزده گانه ى امام العارفین سیدالساجدین حضرت زین العابدین سلام الله علیه حاوى مباحث مهم و أصلی در وادی اخلاق و عرفان است و برای هر حال و مقام سالک الی الله مناجات مخصوص به ان مقام و حال می باشد.
این مناجات را مرحوم علامه مجلسی و علامه شیخ حرعاملی در بحارالانوار و الصحیفه الثانیه السجادیه نقل نموده اند و بدون تردید ان را از امام دانسته اند و مرحوم ایت الله شیخ عباس قمی در مفاتیح الجنان از مرحوم علامه مجلسی نقل نموده است.
مناجات العارفین
این مناجات دوازدهمین مناجات از مناجات خمس عشر است وسراسر ان مملو از معارف عرفانی است ،
حضرت ایت الله مصباح یزدی در کتاب سجاده های سلوک ،محورهاى أصلی این مناجات را اینچنین بیان نموده اند:
* ناتوانی انسان از معرفت کنه ذات و صفات الهی.
* ارتباط میان معرفت به خدا و محبت به او.
* عشق به خداوند به صورت کامل و تمام از لوازم محبت خداوند.
* مقامات عالی عشق به خدا مایه امید انسان و ایجاد انگیزه برای رسیدن به مقامات اولیای الهی.
* درخواست برطرف شدن حجاب و پرده از برابر دیدگان انسان تا حقایق را عینا مشاهده کند و شک و ریبه از دل زائل شود.
* درخواست محبتی از خداوند که ریشه در اعماق وجود دوانده باشد.
و در خواست معرفتی که باعث شرح صدر شود.
فقراتی از این دعا که مورد بحث ماست:
وَ لَمْ تَجْعَلْ لِلْخَلْقِ طَریقاً اِلى مَعْرِفَتِکَ اِلاَّ بِالْعَجْزِ عَنْ مَعْرِفَتِکَ،
و قرار ندادى براى خلق خود راهى به سوى شناسائیت جز به اظهار عجز از شناسائیت.
وَ اجْعَلْنا مِنْ اَخَصِّ عارِفیکَ، وَ اَصْلَحِ عِبادِکَ،
و قرارمان ده از مخصوصترین عارفانت و از شایستهترین بندگانت
وَ انْشَرَحَتْ بِتَحْقیقِ الْمَعْرِفَهِ صُدُورُهُمْ،
و دریچه هاى سینه‌شان بواسطه استوار شدن معرفت بازگشته
مناجات الراغبین
و در مناجات الراغبین
امده است:
وَ اِنْ اَنا مَتْنِى الْغَفْلَهُ عَنِ الْأِسْتِعْدادِ لِلِقآئِکَ، فَقَدْ نَبَّهَتْنِى الْمَعْرِفَهُ بِکَرَمِکَ، وَ الائِکَ،
و اگر غفلت و بى خبرى مرا از آمادگى براى شرفیابى درگاهت به خواب عمیقى فرو برده ولى معرفت و آگاهى از کرم و بخشش‌هایت مرا بیدار کرده
مناجات المحبین
ودر مناجات المحبین امده است:
اِلهی فَاجْعَلْنا مِمَّنِ اصْطَفَیتَهُ لِقُرْبِک وَ وِلایتِک، وَ اَخْلَصْتَهُ لِوُدِّک وَ مَحَبَّتِک، وَ شَوَّقْتَهُ اِلی لِقآئِک، وَ رَضَّیتَهُ بِقَضآئِک، وَ مَنَحْتَهُ بِالنَّظَرِ اِلی وَجْهِک، وَ حَبَوْتَهُ بِرِضاک، وَ اَعَذْتَهُ مِنْ هَجْرِک وَ قِلاک، وَ بَوَّاْتَهُ مَقْعَدَالصِّدْقِ فی جِوارِک، وَ خَصَصْتَهُ بِمَعْرِفَتِک...
خدایا! قرار ده ما را از زمره کسانی که برای قرب و دوستیت برگزیدهای و برای عشق و محبتت خالصش گردانده و به دیدارت شائقش کرده و به قضا و قدرت راضیش ساخته و به دیدن رویت به او نعمت بخشیده و به خوشنودی خویش مخصوصش گردانده و از غم هجران و فراقت پناهش داده و در جایگاه راستی در جوار خویش جایش داده و به معرفت خویش مخصوصش کرده ...
یا مَنْ اَنْوارُ قُدْسِهِ لِأَبْصارِ مُحِبّیهِ رآئِقَهٌ، وَ سُبُحاتُ وَجْهِهِ لِقُلُوبِ عارِفیهِ شآئِفَهٌ...
اى که انوار قدسش برای دیدگان دوستانش در کمال درخشندگی است و پرتوافکنی‌های جمالش برای قلوب عارفان زداینده (چرکی‌ها) است...
مناجات الذاکرین
و در مناجات الذاکرین امده است؛
وَ عَلى مَعْرِفَتِکَ جُمِعَتِ الْعُقُولُ الْمُتَبایِنَهُ...
و خِرَدهاى متفرق و جدا همه در مورد شناسایى و معرفت تو متفق گشتهاند...
مناجات الزاهدین
و در اخرین مناجات خمس عشر مناجات الزاهدین اینچنین در خواست می فرماید :
وَ اَتْمِمْ لَنا اَنْوارَ مَعْرِفَتِکَ..
و کامل گردان بر ما انوار درخشنده معرفتت را
بخش سوم
دعاى عظیم القدر کمیل
از دعاهاى بسیار معروف ماثوره است، علاّمه مجلسى رحمه اللّه فرموده: این دعا از بهترین دعاهاست و دعاى خضر پیمبر است.
امیر المؤمنین علیه السّلام آن را به کمیل که از خواصّ اصحاب آن حضرت بود آموخت و نیز فرموده: در شب هاى نیمه شعبان و در هر شب جمعه خوانده می شود، و برای امور ذیل سودمند است :
کفایت از گزند دشمنان
و گشوده شدن درهاى روزى
و آمرزش گناهان .
شیخ طوسى و سیّد ابن طاووس آن را در کتاب هاى دعاى خود آورده اند :
به جهت این که این دعای عظیم الشان را، کمیل بن زیاد نخعی از حضرت امیرالمومنین علی بن ابیطالب علیه السلام روایت کرده است.
به نام او مشهور شده است. سیدبن طاووس از شیخ طوسی رحمه الله علیه به سند خودش روایت کرده است که در شب نیمه شعبان، کمیل بن زیاد دیده است که علی بن ابیطالب در حال سجده، این دعا را خوانده است.
کمیل می گوید:
روزی با مولای خود، امام علی علیه السلام در مسجد بصره نشسته بودم که جمعی از اصحاب حضرت هم حضور داشتند. سوال شد ازحضرت که معنی این آیه که خدا می فرماید: (فیها یفرق کل امر حکیم) «سوره دخان آیه۴ » چیست؟ حضرت فرمودند: آن شب نیمه شعبان است.
سوگند به کسی که جان علی در دست قدرت اوست هیچ بنده ای نیست جز اینکه تمام آنچه بر او از نیکی و بدی می گذرد، در شب نیمه شعبان برایش تقسیم می شود تا آخرسال او. هر بنده ای که آن شب را به عبادت احیا کند و دعای حضرت خضر را بخواند، دعای او مستجاب می شود.
کمیل می گوید: وقتی که حضرت به منزل خود رفتند، وقت شب به خدمت آن بزرگوار رسیدم. حضرت فرمودند برای چه کاری آمدی؟ عرض کردم به طلب دعای خضر آمده ام. امیرالمومنین علی علیه السلام فرمود: ای کمیل، اگر این دعا را حفظ کردی هر شب جمعه یا درهر ماه و یا سالی یکبار و یا لااقل در تمام عمر یک مرتبه بخوان تا امور تو کفایت شود. خداوند تورا یاری می کند، روزی تو زیاد می شود و البته از مغفرت هم محروم نمی شوی.
ای کمیل، مدتی که تو با ما مصاحب هستی، موجب شده که تورا به چنین نعمت و کرامتی سرافراز نمایم.
ای کمیل بنویس: اللهم انی اسئلک برحمتک... و ادامه دعا.
این دعا نیز مانند سایر دعاهائى که از اهل بیت عصمت و طهارت نقل شده است سرشار از معارف الهی و دقائق عالم توحید است
به دو نمونه مرتبط با بحث اشاره مینمائیم؛
یَا إِلَهِی وَ سَیِّدِی وَ رَبِّی أَ تُرَاکَ مُعَذِّبِی بِنَارِکَ بَعْدَ تَوْحِیدِکَ وَ بَعْدَ مَا انْطَوَى عَلَیْهِ قَلْبِی مِنْ مَعْرِفَتِکَ وَ لَهِجَ بِهِ لِسَانِی مِنْ ذِکْرِکَ وَ اعْتَقَدَهُ ضَمِیرِی مِنْ حُبِّکَ وَ ...
پاى خداى من و سرور و پروردگارم، آیا مرا به آتش دوزخ عذاب نمایى، پس از اقرار به یگانگی ات و پس از آنکه دلم از نور شناخت تو روشنى گرفت و زبانم در پرتو آن به ذکرت گویا گشت و پس از آنکه درونم از عشقت لبریز شد...
و در فرار دیگر میفرماید:
یا غایه امالِ العارفین
ای منتهاى ارزوى عارفان....
افزودن دیدگاه جدید