امام محمدباقر (ع) به‌عنوان پنجمین امام شیعیان از صفات و سجایای اخلاقی ارزشمندی برخوردار بوده‌اند که به همین سبب القاب متفاوتی به ایشان نسبت داده‌شده است اما شیعیان، ایشان را بیش از هر چیز به لقب باقرالعلوم می‌شناسند و غالباً با همین نام از این امام بزرگوار یاد می‌کنند. گفته می‌شود که این لقب برای اولین از زبان حضرت رسول اکرم (ص) شنیده‌شده و ایشان سال‌ها قبل‌تر مژده حضور امام باقر (ع) را داده بوده‌اند. به مناسبت شهادت این امام بزرگوار بخشی از ابعاد شخصیتی امام محمدباقر (ع) را همراه با حجت‌الاسلام موسوی مطلق مرور کرده‌ایم.

 

نقش چشمگیر امام محمدباقر(ع) در حفاظت از تمدن اسلامی

دوران حیات و امامت امام محمدباقر (ع) در دورانی خاص و ویژه قرار داشته و همزمان با خلافت پنج نفر از خلفای غاصب، ظالم و منافق آن زمان بوده است. خلفایی چون ولید بن عبدالملک، سلیمان بن عبدالملک، عمرین عبدالعزیز، یزید بن عبدالملک و هشام بن عبدالملک که هرکدام به شکل قابل‌توجهی، خشم مردم از حکومت امویان را برانگیخته بودند و مردم عملاً تمایلی به این حکومت نداشتند. به‌واقع امویان در حال رفتن و بنی‌عباس در حال آمدن بودند و این دوران، بهترین فرصت بوده تا اصول علمی شیعه تدوین شود؛ چه بسا که این کار توسط امام پنجم و ششم شیعیان انجام‌شده است. امام محمدباقرع) مبین و تدوین گر مکتب تشییع بودند، به طوری که نقش ایشان در حفاظت از تمدن اسلامی نقش بی مانندی بوده است. البته نباید فراموش کرد که ایشان برای تحقق چنین هدف بزرگی، سختی‌های بسیاری را نیز متحمل شده و اسلام ناب را در میان مشکلات فراوانی ترویج داده‌اند. رعایت نمودن اصل تقیه، وجود غالیان در بین شیعیان، وجود یهودیان به‌ظاهر تازه‌مسلمان شده و ترویج روایات جعلی و اسرائیلیات و آغاز انشعابات در درون شیعه مثل زیدیه از عمده مشکلاتی بوده که امام باقر (ع) با آن‌ها دست‌وپنجه نرم می‌کرده اند اما در کنار تمام این موانع، سعی بر تحقق اهدافشان داشته‌اند و سرانجام نیز به توفیقات بزرگی دست‌یافته‌اند که امروزه و بعد از گذشت صدها سال، شیعیان می‌توانند ثمرات این تلاش‌ها را به خوبی مشاهده کنند.

هادی و امین القاب مشهور امام محمدباقر(ع)

امام محمدباقر (ع) القاب مختلفی داشته‌اند که در بین القاب وکنیه های آن بزرگوار، چند لقب یعنی القاب هادی، امین و باقرالعلوم از شهرت بیشتری برخوردار بوده است. ازآنجایی‌که جامعه اسلامی به‌واسطه بیداری بعد از عاشورا، نیازمند یک هدایتگر معصوم بوده است، عملاً امام محمدباقر (ع) سکان هدایت را به‌دست می‌گیرند و جامعه را همراهی می‌کنند. جامعه‌ای را که بعد از شهادت امام حسین (ع)، دیگر نمی‌توانسته مسائل شرعی را از آن امام بزرگوار بپرسد و به‌شدت احساس خلأ می‌کرده است اما در چنین شرایطی، امام محمدباقر (ع) با علم و تدبیر لازم، به شایستگی هرچه‌تمام‌تر ظاهر می‌شوند و می‌توانند عطش پرسش در جامعه را پاسخ داده و خلأهای به وجود آمده را پر کنند که به همین سبب نیز لقب هادی به ایشان نسبت داده می‌شود. ایشان همچنین به لقب امین نیز شهرت داشتند و در امانت‌داری زبانزد بودند. امام محمدباقر (ع) هم در حوزه‌ی فردی، شخصی امانت‌دار به شمار می‌رفتند و هم در مباحث کلی‌تری چون ترویج اسلام ناب با موضوع قرآن و سیره‌ی پیامبر اسلام و جانشینان برحق پیامبر توانستند به‌عنوان امانت‌داری شایسته ظاهر شوند. به‌واقع امانت‌داری در سیره امام محمدباقر آن‌قدر مشهود بوده که این امام بزرگوار با این لقب بزرگ و ارزشمند نیز می‌خوانده اند.

باقرالعلوم لقبی شایسته برای عالمی بزرگوار

در میان تمام القاب منتسب به این امام بزرگوار، باقرالعلوم مهم‌ترین لقب بوده و این صفت بسیار موردتوجه قرار داشته است، زیرا ایشان بنیان‌گذار بسیاری از علوم بوده‌اند و هرگاه سؤالی از ایشان پرسیده می‌شده، حقیقت آن علم به شایستگی هرچه‌تمام‌تر بیان می‌شده است. وجود مناظرات علمی فراوان، تربیت حدود ۵۰۰ شاگرد در علوم مختلف، صدور بیش از سی هزار حدیث و روایت در شرایطی که احیای حدیث، سال‌های سال جرم محسوب می‌شد، مدون کردن فقه اسلامی بر اساس قرآن، عقل و سنت، روشن کردن حقیقت حکمت و عرفان اسلامی، تفسیر قرآن به‌عنوان خدمتی ارزنده و...، همه و همه نشانگر این است که امام باقر (ع) یا مؤسس بعضی از علوم بوده‌اند و یا مبین ومروج این علوم. به‌واقع روایات صادره از آن بزرگوار در موضوعات علوم انسانی و تجربی، نقش آن حضرت در ترویج علوم را بیش‌ازپیش نمایان می‌کند. علومی که دارای ظاهر و باطن هستند و امام محمدباقر (ع)، علاوه بر پرداختن به‌ظاهر علم که جای خود را دارد، آشکارکننده و شکافنده باطن علوم بوده‌اند. شاید این سؤال مطرح شود که ایشان علوم خود را از کجا دریافته بودند که در پاسخ به این سؤال باید بگوییم که علم امام از طرق مختلفی حاصل‌شده بوده است. بخشی از آن، لدنی یعنی من عندالله بوده؛ بخشی از تعالیم پیامبر بزرگوار اسلام و ائمه قبل از امام به‌دست آمده و بخشی نیز حاصل از قرآن بوده است. همان قرآنی که همه‌چیز در آن وجود دارد و می‌توان به آن استناد کرد.

امام باقر(ع) الگویی برای همگان

با تحقیق و تفحص در احوالات حضرت امام محمدباقر (ع) به این نتیجه می‌رسیم که اگر آن بزرگوار را الگوی زندگی شخصی و اجتماعی خود قرار دهیم، می‌توانیم به سعادت دنیوی و اخروی برسیم. برتر بودن علم بر ثروت، مبارزه و جهاد با سلاح علم، استفاده از فرصت‌ها و تکیه‌بر فرصت سازی و نه فرصت سوزی، پرداخت زکات علم به‌واسطه نشر و گسترش علوم، از ویژگی‌های بارز امام محمدباقر (ع) در بعد شخصیت علمی ایشان است که می‌تواند الگویی برای ما بوده و همچنین زیربنای تحول جامعه اسلامی و انسانی را تشکیل دهد. چه بسا که اگر جامعه‌ای نسبت به این اصول بی‌توجه باشد، به همان اندازه نیز رو به نابودی می‌رود. برخلاف آن نیز، اگر جامعه مسلمین علم محور باشد قطعاً پیروز همه میادین خواهد بود؛ جامعه علم محور می‌تواند نسبت به همه‌کس ابراز نظر کند و به‌طورکلی صاحب‌نظر باشد. اما جدا از ویژگی‌های مربوط به شخصیت علمی امام محمدباقر (ع)، باید گفت که ایشان از ویژگی‌های شایسته دیگری همچون اخلاق‌مداری در زندگی شخصی و اجتماعی، صبور بودن درراه مبارزه و جهاد و ترویج مکتب عاشورا برخوردار بوده‌اند که این ویژگی‌های شخصیتی می‌تواند سرلوحه تک‌تک ما به‌ویژه جوانان قرار گیرد. جوانان ما باید آمیختن علم با حلم را از این امام بزرگوار بیاموزند و بدانند که هرگاه علم با حلم آمیخته شود، می‌تواند انسان را به کمال برساند، زیرا خروجی آن، تواضع، آرامش و شوق به پیشرفت‌های علمی است و درنهایت نیز موفقیت جوانان در امور مختلف را به همراه خواهد داشت.

نفیسه خانلری

منبع گفتگو