خلاصه تقریر درس فقه مقارن استاد حجت الاسلام موسوی مطلق - جلسه یازدهم

یکی از مسائل اختلافی پیرامون اذان تثویب بمعنای گفتن جملۀ (( الطلاه خیر من النوم)) است، اهل سنت این عبارت را در اذان صبح و بعضاً در تمام اذان ها می گویند ولی شیعه این عبارت را موجب بطلان اذان و آن را بدعتی آشکار می داند و چون بدعت است پس حرام می باشد.

موضوعات ذیل در این بحث قابل توجه است:
الف) نقل برخی از فتاوای اهل سنت؛
ب) بیان و بررسی ادلۀ تثویب؛
ج) اقوال علماء شیعه پیرامون تثویب

نقل برخی از فتاوای اهل سنت

مالک بن انس
... و اذا کان الاذان فی الصلاه الصبح فی سفر او حضر؟
قال: الصلاه خیر من النوم متین بعد حّی علی الفلاح...
.... و هرگاه مشغول اذان در نماز صبح است چه در سفر یا وطن، دو بار بعد از حی علی الفلاح بگوید:الصلاه خیر من النوم.
(المدونه الکبری، ج۱، ص ۱۵۷)

امام نووی
نووی در شرح مهذب نوشته است:
تثویب در نماز صبح، از دو طریق وارد شده است:
۱_ شرعی بودن آن، و این قول قدیمی است که قاضی ابوطیب و صاحب الشامل از نص شافعی در بویطی نقل کرده اند، و در قدیم و جدید مطرح بوده و صاحب تتمه آن را از شافعی در تمام کتاب هایش نقل کرده است؛
۲_ قول جدیدی است که تثویب را مکروه می داند و دارعی این را صحیح تر دانسته و بدان استناد نموده و امام الحرمین این ادعا را کرده است؛
این قول مشهور تر است وای افتخار ما این است که تثویب از سنت است و اگر ترک شود اذان صحیح ولکن از فضیلت آن کاسته میشود و اصحاب به همین موضوع به قطعیت رسیده اند.
(المجموع فی شرح المهذب، یحیی بن شرف نووی،ج۳،ص ۹۲)

ابن موءید خوارزمی
در جامع المسانید و السنن از حماد بواز ابراهیم نقل کرده که از ابو حنیفه دربارۀ تثویب سوال کردم، گفت:
این عبارتی است که مردم در آن ایجاد کرده اند و چیز بسیار خوبی است که ابداع کرده اند و آن این است که موذن پس از تمام شدن اذان دو مرتبه می گوید : الصلاه خیر من النوم و این را امام محمد بن حسن شیبانی از ابوحنیفه روایت کرده و گفته: این نظر ابوحنیفه است که بدان عمل می کنیم.
(جامع المسانید و السنن، موید الدین محمد خوارزمی ج۱، ص ۲۹۶)

امیر صنعانی
وی از ابن رسلان نقل کرده است؛
شرعیت تثویب فقط در نماز صبح است چون برای بیدار کردن کسانی است که خوابیده اند اما اذان برای اعلام دخول وقت و فراخواندن مردم به نماز است.
(سبل السلام،ج۱، ص ۱۲۰)
نقل روایات و فتاوای اهل سنت بیش از آن است که در اینجا نقل شود، روایاتی که اهل سنت نقل نموده اند به چند دسته تقسیم می شوند:
۱_
روایاتی که قائل هستند که تثویب از لسان پیغمبر اکرم بوده است که به بررسی اسناد این دسته از روایات نتیجه بر ضعف سند است و سند این روایات صحیح و کامل نیست.
در سنن ابن داوود ج۱، ص ۱۳۳ نقل شده است: از حارث بن عبید محمد بن عبدالملک بن ابی محذوره از پدرش و از جدش نقل نموده:
حدثنا مسدد حدثنا الحارث بن عبید عن محمد بن عبد الملک بن أبی محذوره عن أبیه عن جده قال قلت یا رسول الله علمنی سنه الأذان قال فمسح مقدم رأسی وقال تقول الله أکبر الله أکبر الله أکبر الله أکبر ترفع بها صوتک ثم تقول أشهد أن لا إله إلا الله أشهد أن لا إله إلا الله أشهد أن محمدا رسول الله أشهد أن محمدا رسول الله تخفض بها صوتک ثم ترفع صوتک بالشهاده أشهد أن لا إله إلا الله أشهد أن لا إله إلا الله أشهد أن محمدا رسول الله أشهد أن محمدا رسول الله حی على الصلاه حی على الصلاه حی على الفلاح حی على الفلاح فإن کان صلاه الصبح قلت الصلاه خیر من النوم الصلاه خیر من النوم الله أکبر الله أکبر لا إله إلا الله
گفتم: یا رسول الله، اذان را به من تعلیم نما. حضرت دستی بر جلوی سرم کشید و گفت: می گویی: الله أکبر الله أکبر الله..... تا حی على الفلاح و اگر نماز صبح بود، می گوئی: الصلاه خیر من النوم....
۲_
روایاتی که دلالت دارد بر پیشنهاد بلال و تایید پیامبر اکرم، اسناد این دسته هم تمام و صحیح نیست بلکه مخدوش است.
المعجم الاوسط، ج۷، ص ۳۰۹ از محمد بن ابراهیم از پدرش از جدش از عمرو بن صالح از صالح بن ابی اخضر از عروه از عایشه نقل کرده:
جاء بلال إلى النبىّ صلى الله علیه و آله یؤذّنه لصلاه الصبح فوجده نائما
فقال: الصلاه خیر من النوم، الصلاه خیر من النوم. فأقرت فی اذان الصبح.
بلال نزد پیامبر صلى الله علیه و آله آمد که ایشان را براى نماز صبح خبر کند . دید که پیامبر صلى الله علیه و آله خواب است . گفت : «الصلاه خیر من النوم» و این جمله در اذان پذیرفته شد .
۳_
روایاتی که الصلاه خیر من النوم را مستند به عمربن خطاب و با تایید وی دانسته اند در این زمینه روایات فراوانی که قبلاً در بحث تشریع اذان به برخی از این روایات اشاره گردید.
فی المثل: مالک بن انس روایت را به طریقی دیگر نقل می کند، وی می گوید:
مؤذّن ، نزد عمر بن خطّاب آمد تا او را براى نماز صبح خبر کند . دید که خواب است . پس گفت : الصلاه خیر من النوم . عمر به او دستور داد که از آن پس ، این جمله را در اذان صبح بگوید.
(موطّأ مالک. ص ۷۸، رقم۸)

نقد علماء امامیه بر تثویب
علماء امامیه بدلائل ذیل تثویب را نپذیرفته اند و آن را رد کرده اند و خلاف شرع مقدس می دانند، برخی از ادله را فهرست وار عرض می کنم:
۱_ تعارض در روایات صادره در موضوع تثویب و غیر ممکن بودن در جمع کردن این روایات در یک معنای واحد. چرا که در بعضی از این روایات آمده پیامبر تعلیم فرموده و در برخی دیگر خواب عبیدالله بن زیاد مورد استناد است، در بعضی دیگر امر عمربن خطاب به موذن بیان شده و در پاره ای دیگر بلال را واضع آن می دانند.
۲_ با تحقیق کامل و با انصاف، مسلم است که پیامبر اسلام این عبارت را بکار نبرده و حتی در زمان خلافت ابی بکر ابی قحافه نیز بکار برده نمی شده است. و روایات غیر از این موضوع اسناد آن با مشکل جدی روبرو می باشد.
۳_ اجماع علماء شیعه با توجه به روایات صادره از امامان معصوم.
۴_ تصریح به بدعت بودن تثویب از ناحیۀ علماء اهل سنت.

برخی از علماء اهل سنت به بدعت بودن تثویب تصریح نموده اند:

۱_ شخصی از طاووس یمانی سوال کرد: از چه زمانی ((الصلاه خیر من النوم)) گفته شد؟ در جواب گفت:
(( أما إنّها لم تُقَل على عهد رسول اللّه صلى الله علیه و آله ، و لکنّ بلالاً سمعها فى زمان أبى بکر بعد وفاه رسول اللّه صلى الله علیه و آله یقولها رجل غیر مؤذّن فأخذها منه ...)).
((در عهد پیامبر خدا(صلى الله علیه وآله) گفته نشده بود، ولى بلال پس از وفات پیامبر و در زمان ابوبکرشنید که مردى غیرموذن آن را مى گوید بلال از او اخذ کرد....)).
(کنز العمال، ج ۸، ص ۳۵۸، شماره ۲۳۲۵۲)

۲_ مجاهد نقل می کند:
((کُنْتُ مَعَ ابْنِ عُمَرَ فَسَمِعَ رَجُلًا یُثَوِّبُ فِی الْمَسْجِدِ، فَقَالَ: «اخْرُجْ بِنَا مِنْ عِنْدِ هَذَا الْمُبْتَدِعِ» ))؛
(( من با ابن عمر بودیم که شنید مردی در مسجد تثویب می گوید، ابن عمر گفت: بیا از نزد این بدعت گذار خارج شویم)).
(المصنّفِ عبد الرزّاق، ج۱، ص ۴۷۵، رقم ۱۸۳۲)

۳_ از ابوحنیفه دربارۀ تثویب سوال شد: او در جواب گفت: این چیزی ساختگی است.
(جامع المسانید ج۱، ص ۲۹۶)

۴_ شوکانی از ((البحر الزخار)) نقل می کند:
((أَحْدَثَهُ عُمَرُ، فَقَالَ ابْنُهُ: هَذِهِ بِدْعَهٌ))؛
(( تثویب را عمر احداث کرد، و فرزندش گفت این بدعت است)).
( نیل الاوطار، ج۲، ص۴۳)

۵_ ابن قدامه نقل کرده که اسحاق بعد از نقل روایت ابی محذوره می گوید: ((هذا شیء احدثه الناس))؛
((این چیزی است که مردم آن را احداث کرده اند.
(ابن قدامه، المغنی، ج۱، ص ۴۱۹-۴۲۰)