خلاصه تقریر درس فقه مقارن استاد حجت الاسلام موسوی مطلق - جلسه دوازدهم

بسم الله الرحمن الرحیم
حی علی خیر العمل
یکی از موارد اختلاف بین امامیه و غیر امامیه در مسئلۀ اذان، عبارت حی علی خیر العمل است.
علماء خاصه چون معتقدند که اذان توقیفی می باشد پس نتیجتاً عبارت همان است که شارع مقدس بیان نموده و حی علی خیر العمل جزء اذان و اقامه می باشد و البته ادلۀ دیگر هم بیان شده که عرض می شود.
مواردی که در این بخش باید مورد توجه قرار بگیرد عبارتند از :
الف) حی علی خیر العمل از منظر اهل بیت علیهم السلام؛
ب) نمونه هائی از فتاوای علماء امامیه؛
ج) ادلۀ جزئیت حی علی خیر العمل؛
د) بررسی ادلۀ اهل سنت؛

حی علی خیر العمل از منظر اهل بیت علیهم السلام
روایات در باب جزئیت حی علی خیر العمل در اذان بسیار است که در اینجا نمونه های اشاره می گردد
۱_ امیرالمومنین علیه السلام فرمودند: از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شنیدم که فرمودند:
اعلمو ان خیر اعمالکم الصلاه و امر بلال ان یوذَن حی علی خیر العمل
بدانید بهترین عمل شما نماز است و پیامبر با بلال امر نمودند که بگوید: حی علی خیر العمل
( الامام الصادق و المذاهب الاربعه ج۵ ص ۲۸۴)

۲_ محمد بشر نقل کرده،شخصی به محمد بن حنفیه مراجعه کرد و عرض کرد:
به ما خبر رسیده که تشریع اذان بر اساس خوابی بوده که شخصی از انصار دیده و آن را برای رسول خدا نقل کرده است.
آنگاه رسول الله به بلال دستور داد تا فقرات اذان را بگوید.
محمد بن حنفیه گفت: آنکه بین مردم جاهل باشد این چنین سخن می گوید، چرا که امر اذان بالاتر از این است.
وقتی که رسول خدا به معراج رفت در آنجا شنید که فرشته ای می گوید: الله اکبر الله اکبر.... تا آن که فرمود: سپس آن ملک گفت: حی علی خیر العمل
(الاذان ص ۵۷ / الاعتصام ج۱ ص ۲۸۵)

۳_ حضرت امام علی بن الحسین نقل فرموده اند:
هنگامی که رسول خدا می شنید موذن می گوید:
حی علی الصلاه، حی علی الفلاح، حی علی خیر العمل می فرمود: لا حول و لا قوه الا بالله
(دعائم الاسلام، ج ۱، ص ۱۴۵)

۴_ حضرت امام باقر سلام الله علیه در اذان دائماً حی علی خیر العمل می گفته است.
حافظ علوی به سند خود از ابی الجادود نقل می کند که ابی جعفر باقر دائماً در اذان و اقامه حی علی خیر العمل می گفت.
(الاذان ص ۷۸-۸۲)

۵_ معاویه بن عمار نقل می کند که شنیدم از حضرت امام جعفر بن محمد که در اذان حی علی خیر العمل را می گفتند.
(الاذان ص ۸۸)

۶_ علامه شیخ صدوق به سند خود از ابن ابی عمیر نقل کرده که فرمود: از امام رضا علیه السلام در خصوص حی علی خیر العمل سوال کردم و گفتم به چه دلیل برخی آنرا از اذان حذف کردند؟
حضرت فرمودند: علت ظاهر آن را سوال می کنی یا علت باطن آن را؟
عرض کردم: هر دو را می پرسم.
حضرت فرمودند: علت ظاهری آن به این جهت بود که مردم با توجه نمودن به نماز جهاد را رها نکنند و اما علت باطنی آن این است که بهترین عمل ولایت است و آن کس که دستور داد حی علی خیر العمل را حذف کنند، قصدش دور کردن مردم از ولایت بوده است.
(علل الشرایع باب ۸۹ ح ۴)
از مجموع تمام روایات امامیه و حتی بعضاً غیر امامیه بدست می آید که اذان را خود رسول خدا بدستور خدا بدون کم و زیاد ابلاغ فرموده است و حی علی خیر العمل هم که جزء اذان است در زمان رسول مکرم اسلام بیان می شده و حتی در زمان خلافت ابوبکر نیز بیان می شده ولی در زمان عمر بن خطاب حذف شد، چرا که عمربن خطاب پی به سّر این جمله برده بود، آیات و معارفی که باطن آن به ولایت امیرالمومنین و اهل بیت عصمت و طهارت بر می گردد اینها جزء اسرار بوده و البته این اسرار روزی که مردم آمادگی و استعداد آن را پیدا کنند کشف خواهد شد و این که در اخبار و روایت آمده است که امام زمان عجل الله تعای فرجه الشریف یأتی بدین جدید، می آید بدین جدید.
فلذا گفتن حی علی خیر العمل نیز از اختصاصات شیعه است، سید مرتضی در انتصار می فرماید: از خصائص منحصر بفرد امامیه است که در اذان و اقامه بعد از حی علی الفلاح، حی علی خیر العمل را می گویند.
علت این امر آن است که اجماع مذهب شیعه بر آن محقق شده است.

نمونه هائی از فتاوای علماء امامیه

علماء امامیه به استناد سیرۀ رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت عصمت و طهارت علیه السلام، حی علی خیر العمل نیز جزء اذان و اقامه است و ساقط کردن آن سبب ابطال اذان می گردد.
۱_ سیّدمرتضی در ((الانتصار)) می گوید:
(( و مما انفردت به الامامیه ان تقول فی الاذان و الاقامه بعد قول: حی علی الفلاح حی علی خیر العمل. والوجه فی ذلک:
اجماع الفرقه المحقه علیه. و قد روت العامه انّ ذلک مما کان یقال فی بعض ایام النبی صلی الله علیه و آله و سلم و انما ادّعی ان ذلک نسخ و رفع، و علی من ادّعی النسخ، الدلاله و ما یجدها))؛
(( از جمله اموری که مختص به امامیه است این است که در اذان و اقامه بعد از حی علی خیر العملگفته شود، و علت این مسئله، اجماع شیعۀ امامیه است. و عامه روایت کرده اند که مقاطعی از عصر پیامبر صلی الله علیه و آله این فصل جزء اذان و اقامه بوده، ولی ادعا می کنند که حکم او نسخ و رفع شده است.
کسی که ادعای نسخ می کند باید بر آن دلیل اقامه کند، که چنین دلیلی را هم نخواهد یافت)).
(الانتصار، مسألۀ ۳۵)

۲_ علامه حلی می گوید:
((منع الجمهور من قول:حی علی خیر العمل، واطبقت الامامیه علی استحبابه، لتواتر النقل به عن الأئمه))؛
((اهل سنت همگی از گفتن حی علی خیر العمل، منع کرده اند ولی امامیه بر استحباب آن بدلیل تواتر نقل آن از ائمه علیهم السلام اتفاق نظر دارند)).
(تذکره الفقهاء، ج ۳، ص ۴۲)

۳_ صاحب جواهر می فرماید:
(( و کیف کان فالأذان علی الأشهر عندنا ان لم یکن روایه شهره عظمیه یمکن دعوی الأجماع معها، بل فی (المدارک):
انّه مذهب الأصحاب لا اعلم فیه مخالفا. و فی (التذکره) و المحکی عن (نهایه الأحکام) نسبه الی علمائنا. و فی (المسالک؟) الطائفه و الأصحاب لا یختلفون فیه. و فی المحکّی عن (المهذّب)، بل ظاهر (الغنیه)؛ انّه معقد اجماعها: ثمانیه عشر فصلاً لا ازید و لا انقص: التکبر اربعاً و الشهاده بالتوحید، ثم بالرساله، ثمّ یقول: حی علی خیر الصلاه، ثمّ حی علی خیر الفلاح، ثمّ حی علی خیر العمل، و التکبیر بعده ثمّ التهلیل کل فصل مرّتان))؛

(( بنا بر قول اشهر نزد ما از حیث فتوا - ولو شهرت روایی عظیم نباشد تا ادعای اجماع با آن ممکن باشد- حی علی خیر العمل جزء اذان است، بلکه در (مدارک) آورده است: جزئیّت مذهب اصحاب امامیه است که در آن خلافی نیست. در تذکره و نهایه الاحکام به علمای امامیه نسبت داده شده. در ذکری به عموم اصحاب نسبت داده شده است. در مسالک آمده که طائفۀ امامیه و اصحاب در آن اختلاف ندارند. در ظاهر غنیه این چنین است: اصحاب اجماع دارند در این که فصول اذان هجده فصل است نه بیشتر و نه کمتر: چهار مرتبه تکبیر، شهادت به توحید، شهادت به رسالت، سپس گفتن حی علی خیر الصلاه و حی علی خیر الفلاح، آنگاه حی علی خیر العمل و سپس تکبیر و بعد از آن لا اله الا الله و هر کدام از این فصول دو مرتبه ذکر می شود...)).
(جواهر الکلام، ج۹، ص ۸۱ و ۸۲)