خلاصه تقریر درس فقه مقارن استاد حجت الاسلام موسوی مطلق - جلسه نوزدهم

بسم الله الرحمن الرحیم
از جمله موارد اختلافی بین شیعیان و سایر فرق اسلامی در باب وضو، مسح الاُذنین است. اهل سنت مسح دو گوش را واجب و یا سنت می دانند در حالی که شیعیان نه تنها واجب و سنت نمی دانند بلکه آن را نیز بدعت می دانند.
مالکی ها
در فقه مالکی، گوش ها جزء سر محسوب نگردیده و مسح آن واجب نیست و فقط مستحب است گوش ها را مسح کند.
(الاستبصار، طوسی، ج ۱، ص ۶۳)
این استحباب نیز شرطی است که برای این مسح از آب جدید استفاده کند و الا استحبابی نخواهد داشت.
(بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، ج ۱، ص ۱۳)

حنابله
حنابله فتوا به واجب بودن مسح دو گوش همراه با سماخ آن داده اند.
(الفقه علی المذاهب الاربعه، ج ۱، ص ۶۲)

ابوحنیفه
ابوحنیفه و اصحاب او مسح دو گوش را سنت می دانند و می گویند مسح آن دو با مسح سر باید با یک آب باشد.
(الهدایه فی شرح بدایه المبتدی، ج ۱، ص ۴)

شافعی
شافعی هم سنت می داند.

ادلۀ اهل سنت عبارتند از:
۱_ قائل بودن به الاُذنان من الرأس.
۲_ عمل به برخی روایات که پیامبر اکرم دو گوش خود را مسح می نموده اند.

نقد ادله
اولاً: اگر «الاُذنان من الرأس» صدور آن جهت وضو باشد و نه غسل باید عرض شود قرآن برؤسکم دارد، پس مسح بعض از سر کفیات می کند چنانچه قبلاً گفته شد.
ثانیاً: در تعارض بین روایات پیامبر اکرم به حکم روایات صحیحه از فریقین و عقل باید به سیره و سخن اهل بیت آن بزرگوار رجوع نمود که پس از رجوع به این مورد برخورد نگردید.
ثالثاً: روایاتی که کیفیت وضو را شرح داده است اثری از مسح دو گوش نیامده، روایاتی که از علی بن ابیطالب، عبدالله بن عباس، عثمان بن عفان، عبدالله بن زید و حتی ابوهریرۀ معلوم الحال.
رابعاً: سخن ابن العربی در احکام القرآن و ابن حزم در المحلّی قابل تأمل است.

ابن العربی می گوید:
«چیزی که مطلب را تمام می کند اینکه خداوند متعال فرموده: «برؤوسکم» و ذکری از دو گوش به میان نیاورده است، و اگر دو گوش داخل در حکم سر بود آن را مهمل نمی گذاشت: «وَ ما کانَ ربّک نسیّاً». و نیز جماعتی از صحابه کیفیت وضوی رسول خدا صلی الله علیه و آله را روایت کرده اند و ندیده ایم بجز از اندکی از صحابه که سخنی از دو گوش به میان آورند».
(احکام القرآن، ج ۲، ص ۷۱)

ابن حزم گوید:
« وأما مسح الاذنین فلیسا فرضا، ولا هما من الرأس لان الآثار فی ذلک واهیه کلها، قد ذکرنا فسادها فی غیر هذا المکان، ولا یختلف أحد فی أن البیاض الذی بین منابت الشعر من الرأس وبین الاذنین لیس هو من الرأس فی حکم الوضوء، فمن المحال أن یکون یحول بین أجزاء رأس الحى عضو لیس من الرأس، وأن یکون بعض رأس الحى مباینا لسائر رأسه، وأیضا فلو کان الاذنان من الرأس لوجب حلق شعرهما فی الحج، وهم لا یقولون هذا، وقد ذکرنا البرهان على صحه الاقتصار على بعض الرأس فی الوضوء، فلو کان الاذنان من الرأس لا جزأ أن یمسحا عن مسح الرأس، وهذا لا یقوله أحد، ویقال لهم: ان کانتا من الرأس فما بالکم تأخذون لهما ماء جدیدا وهما بعض الرأس؟ وأین رأیتم عضوا یجدد لبعضه ماء غیر الماء الذی مسح به سائره؟»؛
«مسح دو گوش نه واجب است و نه این که این دو از جمله سر می باشد؛ زیرا تمام روایاتی که در این مورد رسیده، همگی سست می باشند و فساد آن ها را در غیر این محل ثابت کرده ایم و اگر دو گوش از جمله سر بود تراشیدن موی آن دو در حج لازم بود در حالی که شما به آن فتوا نمی دهید و نیز اگر دو گوش از سر بود مسح آن دو به جای مسح سر کفایت می کرد، در حالی که هیچ کس به آن فتوا نداده است و نیز به آن ها گفته می شود : اگر دو گوش جزء سر است، چرا برای مسح آن دو از آب جدید استفاده می کنید؟ کجا دیده اید که برای مسح بعضی از یک عضو از آب جدید استفاده شود غیر از آبی که بقیه آن عضو با آن مسح شده است؟».
(المحلی، ج۲، ص ۵۵)

شیعیان
علماء شیعه به استناد به قرآن و روایات اهل بیت عصمت و طهارت مسح دو گوش را نه تنها واجب و سنت ندانسته بلکه بدعت می دانند.
برای روایات رجوع شود به کافی ج ۳٫
شیخ مفید (المقنه، ص ۴۸)، علامه سیّدمرتضی (الانتصار، ج ۱، ص ۸۶) و علامه حلی (تذکره الفقهاء، ج ۱، ص ۱۵۱) قائل به بدعت بودن این امر شده اند.